ارامنه

شمار مردم ارمنی‌تبار در جهان پیرامون ۹ میلیون نفر برآورد شده‌است. حدود ۳ میلیون نفر از ایشان در جمهوری ارمنستان زندگی می‌کنند. بقیه در بسیاری از کشورهای جهان پراکنده‌اند و بین ۴۰۰هزار تا ۵۰۰ هزار نفر از ارمنیان در ایران ساکن هستند.

تاریخچه ارمنیان در ایران

ارامنه ساکن در سرزمین ارمنستان نه تنها به‌عنوان همسایه هم مرز با مردم ایران ارتباط داشته‌اند بلکه بیشتر از دیگر همسایگان ایران طی قرون متمادی در نواحی مختلف ایران سکونت نموده‌اند.

پس از تسلط کوروش هخامنشی بر سرزمین ارمنستان، کوروش در دوران حکومت خود مبادرت به ایجاد سپاهی متشکل از بیست هزار پیاده و چهار هزار سواره نظام از سربازان ارمنی کرد که این سپاه تا سقوط حکومت هخامنشی در آن شهر به صورت دائمی اقامت گزیدند.

در زمان برپایی کاخهای شوش و تخت جمشید توسط داریوش اول از معماران و سنگ‌تراشان ارمنی نیز استفاده شده‌است. بدین ترتیب آنان به‌همراه خانواده‌های خویش درمنطقه فارس اقامت گزیدند و جامعه کوچکی از ارمنیان را درآن منطقه تشکیل دادند.

با آغاز حکومت اشکانیان ارتباطات سیاسی و اجتماعی بین ایرانیان و ارامنه مستحکم‌تر گردید و تعدادی از بازرگانان و اشراف ارمنی که ارتباطات خویشاوندی با مردم داخل ایران داشتند در شهرهای مختلف سکونت گزیدند. با روی کار آمدن ساسانیان جنگ‌های طولانی با بازرگانان اشکانیان درکشورهای همسایه از جمله ارمنستان آغاز شد لذا از دوران حکومت اردشیر بابکان حملات متعددی به ارمنستان انجام شد و بدین گونه اسرای بسیاری در زمان حکومت شاهپور دوم ساسانی جنگهای خونینی بین ایران و ارمنستان درگرفت که درآغاز منجر به شکست ارامنه و اشغال آن سرزمین گردید. براساس شهادت مورخان حدود ۱۱۳۰۰۰ خانواده ارمنی به داخل فلات ایران کوچانده شدند و در مناطق مختلف ایران اسکان یافتند. تعداد زیادی از آنان به منطقه خوزستان و عراق فعلی برده شده و در کارهای ساختمانی و کشاورزی به کار گرفته شدند. از سرنوشت ارامنه کوچانیده شده در زمان شاهپور اطلاع دقیقی در دست نیست و طبق روایاتی آنان به‌طور پراکنده در شهرهای غربی و جنوب غربی ایران سکونت گزیدند و بعد از آغاز حملات اعراب به ایران هیچگونه نشان و خاطره‌ای از آنان برجا نمانده‌است.

با سقوط حکومت اشکانیان در ارمنستان و تقسیم آن سرزمین بین دو کشور ایران و روم قسمت عمده ارمنستان تحت حکومت ساسانیان قرار گرفت. جهت دفاع از مرزهای شرقی ایران و همچنین خارج نمودن نیروهای جنگی ارامنه از سرزمین اصلی خود ارتشی متشکل از سی هزار سواره نظام که قسمت عمده آنان را اشراف زادگان تشکیل می‌دادند جهت جنگیدن با کوشانها به نیشابور گسیل شدند و تا زمان حکومت یزدگرد دوم و شورش ارامنه به صورت دائمی درآن منطقه مستقر بودند.

با اشغال ایران توسط اعراب و آغاز حملات به فلات ارمنستان آنان از مناطق مختلف ارمنستان اسیرهایی به داخل ایران آوردند. بیشتر این اسیرها به صورت برده در بازارهای برده فروشان به معرض فروش گذارده و یا به سرزمینهای عراق و سوریه کوچانیده شدند. بنابراین ارمنیان مانند دوران شاهپور ساسانی قادر به تشکیل جوامع خود درایران نشده و بین بومیان منطقه محو شدند.

باآغاز حملات سلجوقیان به ارمنستان به قول مورخان درسالهای ۱۰۴۸ و ۱۰۴۹ میلادی حدود ۱۵۰٬۰۰۰ نفر از ارامنه به اسارت به ایران آورده شدند. تعداد بسیاری از آنان در راه کشته شده و تعدادی نیز به بازارهای برده فروشان مصر فرستاده شدند و بازماندگان در مناطق مختلف آذربایجان و مناطق مرکزی ایران سکنی گزیدند. در حملات جدیدی که الب ارسلان سلجوقی درسالهای ۱۰۶۳ تا ۱۰۷۲ میلادی به فلات ارمنستان انجام داد بار دیگر اسیرهای جدیدی از ارمنستان به ایران آورده شدند که عمدتاً در حوالی شهر سلطانیه ساکن شدند.

در زمان هجوم مغولان به ایران ارامنه نیز به همراه ایرانیان قتل عام شدند و تعداد آنان رو به کاهش گذاشت ولی در اندک مدتی به علت آوردن اسرای جدیدی از ارمنستان توسط مغولان جوامع ارمنی در ایران رو به فزونی نهاد و دراواخر دوران حکومت مغولان که آرامش نسبی در کشور برقرار شده بود ارامنه جوامعی در شهرهای تبریز، سلطانیه، مرند، مراغه، رشت، ری و … تشکیل دادند.

در دوران حکومت ایلخانان درایران بزرگ‌ترین تجمع ارامنه در پایخت وقت ایران، شهر سلطانیه بوده که به فعالیتهای صنعتی و تجاری اشتغال داشتند. لذا با ‎آغاز حملات تیمورلنگ اکثر ارمنیان ساکن سلطانیه همراه آنهایی که از قفقاز آورده شده بودند به شمال افغانستان و مغولستان کوچانیده شدند و بدین ترتیب به مرور شهر سلطانیه از وجود ارامنه خالی شد.

با تسلط آق قویونلوها و قویونلوها برمناطقی از ایران، جنگهایی طولانی آغاز شد که باعث قتل و غارت مردم ایران شد و دراین بین ارامنه بیشترین آسیب را دیدند. به طوری که در مدت زمان کوتاهی کلیه جوامع ارمنی ساکن در مناطق مرکزی و غربی ایران ازهم پاشیدند.

در اواخر قرن ۱۶ میلادی و آغاز حکومت صفویان ارامنه عمدتاً در آذربایجان متمرکز شدند و تعداد قلیلی از ایشان نیز در شهرهایی چون قزوین، اصفهان و ری به کار تجارت مشغول بودند.

در سال ۱۶۰۳ میلادی شاه عباس صفوی عملیات نظامی خود علیه عثمانی را آغاز نمود و تمامی فلات ارمنستان را اشغال کرد ولی به فاصله یک سال، نیروهای عثمانی به فرماندهی سینا پاشا مبادرت به حمله بزرگی علیه نیروهای ایران نمودند. شاه عباس تصمیم گرفت در کنار رود ارس با دشمن مواجه گردد، بنابراین با سرعت عقب نشینی نمود و درحین عقب نشینی از سیاست سرزمین‌های سوخته استفاده کرد و گروهی از ارمنیان ساکن دشت آرارات به‌طرف ایران رانده شدند و همه روستاها و شهرهای سرراه ارتش عثمانی نیز سوزانیده شد.

از تعداد نیم میلیون ارمنی رانده شده از مناطق مسکونی خود فقط یک پنجم آنان قادر به سکونت در مناطق مختلف ایران شدند و سایرین در مسیر طولانی مهاجرت که مدت یک سال به طول انجامید به علت عملیات جنگی، سرما، قتل و غارت قبایل سر راه، بیماری و قحطی جان خود را از دست دادند.

ارمنیانی که در دوران صفویان به ایران آورده شدند در شهرهایی چون رشت، قزوین، شیراز، اراک، همدان، انزلی، کاشان و به خصوص اصفهان و روستاهای اطراف آن اسکان داده شدند. به دستور شاه عباس تجار و صنعت گران ارمنی درجنوب پایتخت صفویان در ساحل جنوبی رود زاینده رود اسکان داده شدند و دراین منطقه خانه‌های خود را برپا داشتند و به یاد موطن خود محل سکونت جدید خود را جلفا نامیدند. شاه عباس برای اینکه ارامنه را به سرزمین جدید وابسته نماید اختیاراتی به آنان اعطا نمود که از آن جمله اجازه ساختن کلیساهای متعدد و برپایی خلیفه‌گری ارامنه جهت اداره امور مذهبی و اجتماعی خاص ارمنیان را می‌توان نام برد.

با سقوط حکومت صفویان و آغاز حملات افغانها به ایران و به علت جنگهای طولانی داخلی که تا اوایل قرن ۱۹ به طول انجامید، ناامنی بر ایران حاکم شد واین امر باعث کوچ تعداد بسیاری از ارمنیان از مناطق مرکزی و جنوبی ایران به سرزمینهای امن گردید و بدین ترتیب در مدت زمان کوتاهی تعداد زیادی از آنان در سواحل شبه جزیره هند گردآمده و جوامع جدیدی درآنجا تشکیل دادند.

به همین ترتیب بود که باقیمانده ارمنیان در ایران اکثرا در شهرهای تهران، اصفهان و تبریز تمرکز یافته و جوامع کوچکی از آنان نیز در شهرها و روستاهای مختلف ایران پراکنده شدند.

کلیساهای بسیار در آذربایجان حاکی از این است که ارمنیان از دیرباز درایران می‌زیستند. همچنین بایستی متذکر شد که پیش از کوچ ارمنیان به ایران در زمان شاه عباس صفوی، بازرگانان ارمنی در شهرهای شیراز و بندرعباس سکنی گزیده و به تجارت اشتغال داشته‌اند.

درسال ۹۹۹ هجری قمری، به موجب پیمان منعقده میان نمایندگان شاه عباس صفوی و سلطان مراد سوم خلیفه عثمانی، تبریز، غرب ایران و ارمنستان، شکی، شیروان، گرجستان و قره باغ تحت سیطره دولت عثمانی درآمد. درسال ۱۰۱۳ هجری قمری شاه عباس بخش اعظمی از آذربایجان، ارمنستان و قره باغ را ازعثمانیان بازپس گرفت ولی بمحض اطلاع از حرکت سردار عثمانی از شیروان بسوی قارص، ساحل جنوبی رودخانه ارس عقب نشینی کرد و دستور داد ارمنیانی که در مسیر حرکت سپاهیان عثمانی اسکان داشتند، خانه و کاشانه خود را رها و به این منطقه کوچانده شوند. طبق فرمان شاه عباس ارمنیان جلفای نخجوان به اصفهان کوچ و ابتدا در شمس آباد اصفهان سکنی گزیدند و به مرور زمان جلفای اصفهان را بنا نهادند.

البته شایان ذکر است که مسئله کوچ ارمنیان به اصفهان امرساده‌ای نبود. در حدود سیصد و پنجاه هزار تن از ارمنیان به زور شمشیرسربازان قزلباش خانه ومأوای خود را رها و بسوی کشور ایران به حرکت در آمدند. از آنجائیکه هیچ پل و گذرگاه مطمئنی روی رودخانه ارس نبود حدود سیصد هزار تن جان خود را از دست دادند و پنجاه هزار تن از ارمنیان که جان سالم بدر برده بودند به دستور شاه عباس به اصفهان کوچانیده شدند و حتی افرادی بودند که درشهرهای استان‌های گیلان و مازندران و یا در شیراز اسکان یافتند.

ارمنیان ساکن در نواحی روستائی به کشاورزی، دامداری و باغداری و ارمنیان جلفا به داد و ستد اشتغال یافتند. بموجب اعتماد خاصی که شاه عباس به تجار ارمنی داشت ایشان را جهت صدور ابریشم که دراختیار خود شاه بود به خدمت گرفت. پس از درگذشت شاه عباس اوضاع ارامنه دگرگون شد. جانشینان شاه عباس به آزار و اذیت تجار ارمنی پرداختند و مالیات های بسیار سنگینی به دارائیهای آنان بستند و وقتی این تجار اعتراض می‌کردند آنان را به ستون بسته می‌سوزاندند.

در دوران حکومت نادرشاه هم ارمنیان از شرایط مساعدی بهره مند نبودند، به‌عنوان مثال، ناچار بودند سالیانه ۶۰۵۰۰ نادری به حکومت غرامت بپردازند و بدین ترتیب به‌دنبال اعمال ناشایست عمال نادرشاه برخی از ارمنیان به هندوستان، هندوچین و جاوه مهاجرت کردند. در برخی از نواحی ایران، ارمنیان حق نداشتند سواره وارد شهر شوند و فقط می‌توانستند به مشاغلی چون زرگری، نجاری، تجارت و تهیه شراب اشتغال یابند.

در دوران قاجار تحول قابل ملاحظه‌ای در اوضاع ارمنیان ابران حادث شد و به تعاقب خدمات ارزنده آنان در دوران مشروطیت، ایشان سرانجام حقوق یک شهروند ایرانی که سالها از آن محروم بودند را یافتند.