این چهارگوشه دندانه دارچسباندنی

امروزه شاید دیگر نسبت به گذشته کمتر احساس نیاز می کنیم تا نامه های خود را به صورت مکتوب در داخل پاکت گذاشته و با چسباندن تمبر های کوچک کاغذی آنها را در دل صندوق های پست بیندازیم، چرا که با گسترش اینترنت می توان براحتی نامه های خود را در کمترین زمان تایپ و ارسال کرد و حتی به صورت آنلاین با دوستانمان ارتباط برقرار کنیم.

اما این به معنی از رده خارج شدن کامل تمبر از گردونه فعالیت های پستی نیست، هنوز هم برخی مردم ترجیح می دهند نامه های خود را به صورت پاکتی جابه جا کنند و شاید برای گیرنده نیز دریافت پستی یک پاکت که درآن کارت تبریک یا هر نوع دعوتنامه ای گنجانده شده، بسیار ارزشمند باشد.

ورود تمبر به ایران

تاریخچه ورود تمبر به ایران نیز به دوره ناصرالدین شاه بازمی گردد. سال ۱۸۶۵ بود که هیاتی از ایران برای تهیه طرح تمبر و مذاکره با طراحان معروف به فرانسه فرستاده شد و می توان گفت قدیمی ترین تمبر پستی ایران در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، در سال ۱۲۴۷ هجری شمسی در پاریس منتشر شد. نقش این تمبر که به تمبر باقری معروف بوده، نشان رسمی دولت وقت ایران (شیر و خورشید) است که درون دایره ای قرار گرفته و در چهار گوشه آن قیمت هر تمبر به فارسی درج شده است.

تمبر شیر و خورشید به رنگ بنفش (یک شاهی)، سبز (دو شاهی)، آبی (چهار شاهی) و قرمز (هشت شاهی) فروخته می شد، اما حالا مهر نخورده آن به قیمت های بالایی در میان مجموعه داران خرید و فروش می شود. می توان گفت شیر و خورشید به رنگ های بنفش، سبز، آبی و قرمز اولین سری تمبرهای ایرانی است که فقط پنج قطعه از آنها در دنیا مانده است و قطعه ای از آن در ایران در سال های گذشته به مبلغ ۵۰۰ میلیون ریال به یک مجموعه دار ایرانی فروخته شده است.

با وجودی که تمبر باقری در زمان ناصرالدین شاه به چاپ رسید، اما استفاده از تمبر تا مدتی به سبب بی سر و سامانی تشکیلات پستی ایران به تعویق افتاد. سپس در سال ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه ها قرار گرفت. از این تمبرها که به سری باقری معروف بود تا سال ۱۲۹۶ استفاده شد.

سال ۱۲۹۳ توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در سال ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزاعلی خان امین الدوله، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام شد که از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجاری و تمامی نوشته ها از عرایض و احکام تا قبوضات و… موافق قانون باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد.

از دیگر تمبرهای دوره ناصرالدین شاه می توان به تمبرهای ناصری اشاره کرد. در واقع می توان گفت نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست ۱۸۷۶ به سفارش گوستاو ون ریدرر، رئیس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید. طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه ای رنگی است.

به گفته کارشناسان، از آنجا که انتشار تمبر در انحصار دولت بوده است در نتیجه پیام ها و تصاویر که روی تمبرها به چاپ می رسیده، دیدگاه های رسمی حکومت را در عرصه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بیان می کرده است. در دوره قاجار، نقش شیر و خورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می آمدند. رویداد های مهم کشور نیز موضوع تصاویر روی تمبرها را رقم زده است که می توان در این میان به قیام مردم تبریز ضد محمدعلی شاه اشاره کرد که ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد.

یا سال ۱۳۳۵ در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی، مهر ملت کازرون زدند یا انتشار تمبری با عنوان پست انقلابی ایران گیلان برای اعلام جمهوری در گیلان به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد.

پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبان ۱۳۰۴ ـ ۱۹۲۵» روی تمبرهای مالیاتی، اعلام شد. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می شد یا تصاویری از برنامه های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی. در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن سینا، اما بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آنها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرها بود.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تصاویر و مضامین تمبرها کاملا دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب که در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر تمبرها ترسیم شد که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می کرد.

برخی تمبرهای منتشر شده در سال ۱۳۵۹ به بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت الله طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت. برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در بیست و نهم اسفند ۱۳۵۸.

ته نقش تمبرهای ایران ـ که در دوره قاجار، تصویر شیر و خورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ـ در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.

بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت به اشکال گوناگون تصویر شده است؛ ازجمله تمبرهای بزرگداشت پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضت های اسلامی دیگر کشورها. جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می کند.

براساس آنچه به عنوان آیین نامه به تصویب مسئولان نهادهای عضو شورای تمبر کشور رسیده است، هدف از انتشار تمبرهای جاری و یادبود علاوه بر تامین نیازهای پستی کشور، طرح موضوعاتی است که با اهداف متعالی فرهنگ و انقلاب اسلامی براساس سیاست ها موافقت داشته باشد و شامل مناسبت های مهم مربوط به فرهنگ اسلامی و تاریخ اسلام، رویدادهای مهم انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران باشد یا میراث فرهنگی و تجلیل از مفاخر ارزنده اسلام، ایران و جهان را دربر گیرد.

جمع آوری تمبر منتشر شده یکی از علاقه های مجموعه داران است، گرچه این فعالیت سلیقه ای است، اما یک کار فرهنگی و بعضا در مواقعی نیز اقتصادی به شمار می رود. به گفته مجموعه داران قیمت تمبر از آنجا که تولید نمی شود، همواره رو به افزایش است و با گذشت زمان ارزش آن بالا می رود و گردش آن در بین مجموعه داران نیز از طریق خرید و فروش صورت می گیرد. آنان بر این باورند که مجموعه داران ایرانی از قابلیت ویژه ای برای شرکت در نمایشگاه های بین المللی تمبر برخوردار هستند و با توجه به این که وضع انتشار تمبر در ایران نسبت به گذشته بسیار بهتر شده، سوژه های تصویری آن مورد علاقه مجموعه داران ایران و دنیاست.

سیما رادمنش

آفتاب

اخبار منتخب بانکی دات آی آر:

================