غار نیاسر کاشان شامل مجموعه زیرزمینی و پیچیده ای است که از راهروهای تنگ و طولانی و اتاق ها و چاه های متعددی تشکیل شده و دسترسی به اعماق آنها بدون بهره گیری ازوسایل پیشرفته امروزی ممکن نیست.
این غار که به ”سوراخ رئیس“ یا ”غار ویس“ شهرت دارد.قرن ها نامکشوف ماند و در هیچ یک از متون تاریخی و آثار تحقیقی قرون اخیر و رغم ذکر سایر بناهای تاریخی منطقه نظیر آتشکده نیاسر (بنا شده توسط اردشیر بابکان مؤسس سلسله ساسانیان ) مورد اشاره قرار نگرفته است. از شگفتی های این غار انسان ساخت بودن آن است.
کمبود هوا در هیچ نقطه ای از آن احساس نمی شود و حتی در عمیق ترین نقاط آن عمل تهویه به طور طبیعی انجام می گیرد. یکی از فرضیات درمورد منشاء تاریخی این غار بیانگر این است که درساخت آتشکده نیاسر از سنگ های تراشیده شده حاصل از کندن غار استفاده شده است. احتمالاً زمان حفر غار پیش از احداث آتشکده بوده است.
به گزارش بانکی دات آی آر غار نیاسر یک شاهکار باشکوه در دل کوه‌های کرکس در کهن شهر زیبای نیاسر از توابع شهرستان کاشان در استان اصفهان واقع است، با وجود کاوش‌ها و پژوهش‌های بسیار و ارائه گزارش‌ها و دیدگاه های مختلف دربارة این غار تاکنون به درستی مشخص نشده که در چه دوره‌ای از تاریخ و به چه منظور ساخته شده است. ولی دلایل قانع‌کنندة زیادی وجود دارد که ثابت می‌کند، ساخت این غار در ابتدا جنبه مذهبی داشته و در دوره‌های بعدی کاربردهای دیگری پیدا کرده است. احتمال دارد ساخت این غار مربوط به اوایل دوران پارت‌ها (اشکانیان) باشد چرا که پیروان آیین میترا در غارها به عبادت می‌پرداختند و دلیل دیگر برای اثبات آن، وجود آبشار در کنار این غار است. زیرا پیروان آیین میترا معابد خود را در نزدیکی آب‌ها و مکان‌های تاریک می‌ساختند. البته این فرضیه نیز وجود دارد که این غار در روزگاران قبل از ورود آریایی‌ها و در زمان پارت‌ها توسعه یافت، چرا که پیروان میترائیسم مکان‌هایی را برای ساخت معابد در نظر می‌گرفتند که از گذشته مقدس و قابل احترام بودند و شاید پارت‌ها نیز این مکان را به دلیل تقدس در نزد ایرانیان پیش از خود انتخاب کرده باشند.
به هر حال تاریخ پیدایش این غار بیش از دو هزار سال است. از آن جایی که میترائیسم یا آیین مهرپرستی در زمان اشکانیان به عنوان یک دین مهم شناخته شده و پیروان زیادی را هم به خود اختصاص داده بود، بسیاری از باستان‌شناسان تاریخ پیدایش این غار را به اوایل دورة اشکانیان نسبت داده‌اند و نیز حفر آن را پیش از ساخت چهار تاقی نیاسر می‌دانند.
تمامی ساختمان این غار بسیار پیچیده، دارای دالان‌های پیچ در پیچ و انشعاب‌های فراوان است و ساخت آن سختی و فعالیت‌های طاقت‌فرسا به دنبال داشته و این نشان می‌دهد که انگیزه‌های معنوی و اعتقادی در کار بوده است.
پیروان میترائیسم در مکان‌های تاریک و در نزدیکی آب به اعتکاف و انجام مراسم عبادی خاص، می‌پرداختند. آثار ظروف سفالی اندکی مربوط به دوران اشکانیان، از این غار به دست آمده است. اما بیشتر ظروف سفالی کشف شده مربوط به دورة ساسانیان است که این نشان می‌دهد که در دوران ساسانی این غار دارای اهمیت بود و اهمیت آن جنبه مذهبی داشت.
در دورة ساسانیان نیز آیین مهرپرستی محترم و بااهمیت بود و شاید در آن دوره این غار از جنبه مذهبی کاربرد داشت.
آثاری نیز شامل ظروف سفالی و سکّه از دوران پس از اسلام در این غار به دست آمده که بیشتر مربوط به دوران سلجوقیان و ایلخانان است و به طور حتم کاربرد این غار در دوران پس از اسلام متفاوت بوده است و بیشتر به عنوان پناهگاه و اهداف نظامی مورداستفاده قرار می‌گرفت.
همچنین مجسمه سنگی سر یک قوچ مربوط به دوران ساسانیان در این غار یافت شده است. که برخی بر این عقیده‌اند که نشانه قربانی‌کردن چهارپایان توسط پیروان آیین میترائیسم در این غار است. یکی از مراسم و تشریفات پیروان میترائیسم در نزدیکی آب‌ها انجام مراسم قربانی بوده است.
وجود سنگ‌هایی شبیه به سنگ‌های آسیاب در داخل این غار برای همین مراسم درنظر گرفته شده بودند.
ورود به دالان‌های غار نیاسر بسیار مشکل است و حرکت در آن باید به صورت خمیده یا سینه‌خیز انجام شود. هنوز نیز بخش‌های زیادی از این غار شناسایی نشده و دسترسی به اعماق آن حتی با تجهیزات پیشرفته امروزی غیرممکن است.
این غار طوری ساخته شده که تهویه هوا در آن به نحو مطلوبی صورت می‌گیرد و از نظر استاندارد آن نباید در هیچ قسمتی از غار کمبود هوا احساس شود ولی به دلیل زلزله‌ای که در سال ۱۳۵۸ رخ داد و یکی از ورودی‌های غار بسته شد و نیز بستن برخی از چاه‌ها و دالان‌های غار توسط اداره‌کنندگان آن، تهویه و گردش هوا در حال حاضر به طور کامل صورت نمی‌گیرد.
در طول تاریخ رسوبات زیادی بر اثر آب گرفتگی و فرسایش‌های سطحی کف و دیواره‌های غار را پوشانده است که احتمال می‌رود اشیاء و حکاکی‌های دیگر نیز در انتظار اکتشاف باشند تا به این طریق برخی از اسرار این غار تاریخی فاش شود.
