مهندسي صنايع در مقطع كارشناسي در چهار گرايش تقسيم‌بندي مي‌شود :
۱. توليد صنعتي
۲. برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها
۳. تكنولوژي صنعتي
۴. ايمني صنعتي
دو گرايش توليد صنعتي و تحليل سيستمها در قياس با گرايشهاي ايمني صنعتي و تكنولوژي صنعتي ، به دليل حوزه مفاهيم پيچيده‌تر ، گسترده‌تر و كاربردي‌تر ، داراي برجستگي چشمگيري در سطح دانايي و توانايي مي‌باشند ، دانشجوياني با سطح علمي بالاتري را به خود مي‌پذيرند و به همين دليل گرايشهاي اصلي مهندسي صنايع به شمار مي‌آيند . از اين رو پيرامون اين دو گرايش در گامهاي آتي شرح كاملتري بيان خواهيم نمود .
دوره دكتراي مهندسي صنايع مجموعه‌اي هماهنگ از فعاليتهاي پژوهشي و آموزشي است كه موجب احاطه و دستيابي دانشجو به آثار علمي در زمينه مهندسي صنايع و توانايي در تهيه متون تحقيقاتي ، نوآوري ، كمك به پيشرفت و گسترش مرزهاي دانش در اين رشته خواهد شد . دوره دكترا نيز شامل سه گرايش زير است :
۱. مهندسي صنايع
۲. سيستمهاي اقتصادي – اجتماعي
۳. مديريت سيستم و بهره‌وري
در گام آتي به بررسي دو گرايش اصلي مقطع كارشناسي يعني توليد صنعتي و برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها خواهيم پرداخت.
توليد صنعتي فن به‌كارگيري مهارتهاي تكنيكي – اقتصادي و استفاده موثر و نظام‌يافته از نيروي انساني سازمان ، ماشين‌آلات ، تجهيزات ، سرمايه ، ساختمان و مواد به منظور توليد كالا با كيفيت و كميت مطلوب مي‌باشد .
برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها فن به‌كارگيري روشهاي علمي جهت حل مسائل تصميم‌گيري و برنامه‌ريزي در واحدهاي صنعتي – خدماتي ، شامل جمع‌آوري اطلاعات ، تجزيه‌وتحليل داده‌ها ، مدل‌بندي و حل مساله.
نکته: هيچ‌يك از گرايشهاي برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها و توليد صنعتي به تنهايي تمام مهندسي صنايع نيستند و تنها با حضور در كنار يكديگر مي‌توان انتظار داشت مهندسي صنايع به اهداف خود نائل گردد .
اينك به سراغ دو گرايش ديگر مي‌رويم كه اگرچه در جايگاه توجه پايينتري در قياس با توليد صنعتي و برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها قرار دارند اما خود از جمله رشته‌هاي كاربردي صنعت و خدمات به‌شمار مي‌آيند و چه‌بسا كاركردهايي داشته باشند كه ساير رشته‌هاي فني و مهندسي از آنها بي‌بهره‌ا‌ند . با تكنولوژي صنعتي آغاز مي‌كنيم :
در تعريف تكنولوژي صنعتي مي‌توان گفت : فن به‌كارگيري مهارتهاي اجرايي و ذكاوتهاي فني در جهت طراحي تجهيزات و تسهيلات مورد استفاده در بخش توليد و خدمات و تعيين تدابير لازم براي ساخت‌وساز آنان مي‌باشد . (بهينه‌سازي در ساخت‌وساز)
تكنولوژي صنعتي گرايشيست با بينشي فني‌تر از دو گرايش توليد صنعتي و برنامه‌ريزي و تحليل سيستمها كه مشابه كارشناسي ساخت و توليد در مهندسي مكانيك بوده اما مجهز به توانايي بهينه‌سازي ، آگاه به مسائل بهينه‌سازي ساخت و ساز فرآورده‌هاي صنعتي و نيز نگهداشت و راه‌اندازي فني واحدهاي اجرايي مي‌باشد . داراي توانايي انتقال و مديريت تكنولوژيست و نيز حفظ و حراست از آن كه به مدد امكانات سخت‌افزاري و نرم‌افزاري در جهت حفظ و نگهداري نظام فني و اجرايي گام بر مي‌دارد ؛
با مديريت تكنولوژيهاي در دسترس يا مواردي كه در قالب انتقال تكنولوژي دادوستد مي‌شوند ، در جهت افزودن كميت و كيفيت فرآورده‌ها و نيز بهره‌برداري اثربخش از امكانات در دسترس ، اقدامات موثري انجام مي‌دهد . با استفاده از تجهيزات كامپيوتري و مدارهاي منطقي قادر است طيف وسيعي از خواسته‌‌هاي اجرايي بشر را كه به دليل محدوديت‌هاي انساني به سهولت قابل تحقق نمي‌باشند ، عينيت بخشد . مباحث اجرايي و مهارتي ساخت و توليد فرآورده‌هاي صنعتي ، طراحي قالب ، قيدوبست‌هاي صنعتي ، عمليات حرارتي و مباحث انتقال تكنولوژي را مي‌توان در زمره ديگر زمينه‌هاي تخصصي اين گرايش ذكر نمود . كارشناس تكنولوژي صنعتي از مرحله طراحي يك ايده و نمونه‌سازي آن گرفته تا مرحله ساخت و تدارك امكانات توليد ، همين‌طور مديريت مراحل اجرايي ، توان خدمت‌رساني دارد ؛ علاوه بر آن ، ضايعات و عوامل بروز آنها را شناسايي كرده و تاثيرات گوناگوني كه برجاي مي‌گذارند را ، مورد سنجش و ارزيابي قرار مي‌دهد .
حال به سراغ ايمني صنعتي مي‌رويم :
در تعريف ايمني صنعتي مي‌توان گفت : فن به‌كارگيري تدابير ويژه مهندسي در جهت ايمن‌سازي نظامهاي گوناگون كاري در مواجهه با گونه‌هاي مختلف ريسك رودرروي آنان مي‌باشد . (بهينه‌سازي در ايمن‌سازي)
گرايش ايمني صنعتي تلفيقي از سه رشته بهداشت حرفه‌اي ، مديريت صنعتي و مهندسي صنايع ( جهت‌گيري عمده به سوي مهندسي صنايع است ) با رويكرد بهساز و پيشگيرانه و در عين حال مهندسي ، در جوار متخصصين بهداشت حرفه‌اي كه با ديد پزشكي بيشتري به دنياي كار مي‌نگرند ، تلاش در ايجاد نظامهاي شناخت خطرات و محدود‌سازي عملكرد‌هاي غيرايمن در محيطهاي كاري داشته ، روشها ، برنامه‌ها و فرآيندهايي براي كنترل و ارزيابي خطرات پي گرفته و تلاش در ايجاد فضايي سالم براي نجات حركت‌هاي بهره‌ور دارد . اين گرايش مهندسي صنايع ضمن تسلط بر آگاهيهاي عمومي مهندسي صنايع به ويژه در راستاي تطبيق دادن كار با توانايي‌هاي انساني در زمينه‌هايي همچون مهندسي فاكتورهاي انساني ، عوامل فيزيكي و شيميايي زيان‌آور محيط كار ، حفاظت صنعتي و اصول مديريت ايمني ، داراي تبحر و تخصص است . طراحي نظام‌هايي كه بتوانند از آسيب رساندن به انسانها ، امكانات و تجهيزات پيشگيري كرده ، حركت ملايم و روان اجرا را تضمين نمايد ، بخشي از توانايي‌هاي اجرايي اين متخصصين به شمار مي‌رود .
مکانيک سيالات ، جمع‌آوري و دفع فاضلابهاي صنعتي ، مهندسي احتراق ، گازرساني ، اعلام و اطفا حريق ، ايمني در برق ، سم‌شناسي صنعتي ، ايمني ساختمان و معدن ، ارگونومي ، تهويه صنعتي ، ديگها و ظروف تحت‌فشار ، روشهاي توليد1 و2 ، ايمني در کشاورزي ، روانشناسي صنعتي ، عوامل شيميايي محيط کار ، اصول بهداشت محيط ، بيماريهاي شغلي ، حفاظت صنعتي ، ايمني بالابرها ، تحقيق در عمليات ، ترموديناميک و انتقال حرارت ، عوامل فيزيکي محيط کار ، اصول مديريت ايمني ، ارزيابي کار و زمان و طرح ريزي واحد هاي صنعتي از جمله دروس اصلي و تخصصي پراهميت اين گرايش به شمار مي‌آيند .
دوره ی لیسانس و بررسی آن:
طول متوسط این دوره ۴ سال است و برنامه های درسی آن درباره ترم برنامه ریزی میشود و علاوه بر دروس کارگاه و پروژه یک ترم کامل نیز به کارآموزی اختصاص می یابد. طول هر ترم ۱۷ هفته آموزش کامل است مدت هر واحد درس نظری ۱۷ ساعت و عملی و آزمایشگاهی ۲۴ ساعت و کارگاهی ۵۱ ساعت و کارآموزی حداقل ۱۳۶ ساعت است کارآموز بنا در واحدهای ذیربط انجام می باید.
تعداد واحدها
واحدهای درسی این مجموعه ۱۴۰ واحد به شرح زیر میباشد
دروس عمومی ۲۰واحد
دروس پایه ۲۸ واحد
دروس اصلی ۶۳ واحد
دروس تخصصی ۲۱ واحد
دروس اختیاری ۸ واحد
نقش و توانایی یا کارایی
مشاغلی که فارغ التحصیلان این دوره می توانند احراز نمایند عبارتند از :
– واحد طرح و برنامه موسسات تولیدی بزرگ (بیش از ۵۰۰ شاغل) در واحد طرح وبرنامه، خط مشی عمومی موسسه بوسیله کارشناسان این دوره در مقاطع میان مدت و بلند مدت برنامه ریزی می گردد. مسائل تصمیم گیری در سطح واحد تولیدی توسط کارشناسان این مجموعه به فرم کمی مورد تجریه و تحلیل قرار گرفته و بهترین راه حل جهت تصمیم گیری نهائی به مدیریت واحد ارائه می گردد.
– واحد طرح وبرنامه وزارتخانه و موسسات تابعه
مسائل تصمیم گیری در سطح وزارتخانه موسسات تابعه فارغ التحصیلان این دوره بصورت کمی مورد تجریه و تحلیل قرار گرفته و راه حل مناسب جهت تصمیم گیری نهائی تدوین می گردد.
– کارشناسان برنامه ریزی در موسسات خدماتی
مسائل خدماتی موسسات مختلف از قبیل توزیع کالا، توزیع آب، انرژی و… حمل و نقل، ترافیک شهری، ترافیک هوائی، بررسی سطح قابل ارائه خدمات بنادر، بررسی سطح قابل ارائه خدمات در بیمارستانها و…
– کارشناسان برنامه ریزی در سازمان برنامه و بودجه
مسائل برنامه ریزی و تخصیص بودجه در سطوح مختلف مملکتی، بخشی ، استانی و…
– کارشناسان برنامه ریزی در سطوح مختلف نظام برنامه ریزی کشور
با مراجعه به نظام برنامه ریزی کشور مصوبه شورای اقتصاد ملاحظه می گردد که عده کثیری کارشناس در سطوح مختلف وزارتخانه ، استانداریها، فرمانداریها و… مورد نیاز میباشد.
– تحقیقات و آموزش در موسسات عالی
فارغ التحصیلان این مجموعه می توانند پس از طی دوره های تخصصی (تحقیق و تربیت مدرس) به خدمات آموزشی و پژوهشی در موسسات عالی کشور بپردازند.
ضرورت و توانایی
ابعاد فعالیتهای صنعتی و خدماتی آن چنان گسترده است که حل مسائل تصمیم گیری و برنامه ریزی در سطح اینگونه واحد را بدون بهره گیری از روش علمی غیر ممکن ساخته است لذا مدیریت موسسات تولیدی و خدماتی نیاز مبرمی می برد وجود کارشناسی متبحر در ادامه برنامه ریزی ارائه می باشدحل جمع آوری اطلاعات ، تجزیه و تحلیل داده های، طبقه بندی و حل ومسئله بوسیله کارشناس برنامه ریز انجام می شود. جواب یا جوابهای مسئله ارائه می گردد و سپس بهترین جواب توسط مدیر انتخاب می شود. ارائه بهترین جواب بدون بهره گیری از روشهای علمی غیرممکن است به دلایل فوق الذکر و نیز نیاز کشور به متخصصین برنامه ریز در بخش صنایع لازم و اهمیت این دوره روش می شود.
اما دوره ی ارشد:
۱. مهندسي صنايع
۲. مهندسي سيستمهاي اقتصادي – اجتماعي
۳. مديريت سيستم و بهره‌وري
۴. مديريت مهندسي
گرايش مهندسي صنايع ، گرايش برتر كارشناسي ارشد به شمار مي‌آيد كه به فارغ‌التحصيلان كارشناسي همين رشته اختصاص دارد ؛ سطح رقابتي براي ورود به اين گرايش بسيار بالاست و با توجه به كميت پايين پذيرش‌شوندگان ، نخبگاني كه احاطه افزونتري به دروس آزمون ارشد داشته باشند قادر به ادامه تحصيل در اين گرايش مي‌باشند .
گرايش سيستمهاي اقتصادي – اجتماعي ، به نوعي گرايش دوم مقطع كارشناسي ارشد در حساب مي‌آيد كه فارغ‌التحصيلان ساير رشته‌هاي فني – مهندسي نيز مجازند بخت خود را براي قبولي در اين رشته بيازمايند .
مديريت سيستم و بهره‌وري را مي‌توان چكيده دوره كارشناسي مهندسي صنايع دانست كه به فارغ‌التحصيلان ساير رشته‌هاي فني و مهندسي كه حداقل سه سال سابقه مديريتي داشته باشند اختصاص يافته است .
لازم به يادآوريست كه گرايش مديريت مهندسي ، به عنوان يكي ديگر از گرايشهاي كارشناسي ارشد مهندسي صنايع در حال گسترش بوده و هم‌اكنون در دانشگاههايي نظير دانشگاه صنعتي اميركبير ، در اين گرايش نيز پذيرش صورت مي‌گيرد
زمینه‌های اشتغال
رشته مهندسی صنایع به این دلیل که زمینه‌های گوناگون فعالیتهای تولیدی و خدماتی را با دید کلی نگر مورد توجه قرار می‌دهد در افزایش بهره وری و بهبود فرآیندها نقش موثری را می‌تواند ایفا کند. با گذشت زمان صاحبان صنایع و سیاستگذاران امور اقتصادی به این نکته پی برده اند و همین امر باعث افزایش توجه به مهندسی صنایع به عنوان ابزاری در جهت انجام بهتر کارها گشته است.
از آنجا که ایران جزو کشورهای در حال توسعه است از سویی با افزایش مصرف داخلی نیاز به توسعه ابزارهای تولید و یا بهبود روشهای تولید و افزایش بهره‌وری به منظور استفاده مناسب‌تر از منابع تولید به شدت احساس میشود و از سوی دیگر کشور وارد عرصه‌هایی از خدمات می‌گردد که تاکنون تجربه آن را نداشته است. (به عنوان مثال می‌‌توان به تجارت الکترونیک، بانکداری الکترونیکی و… اشاره کرد) در هر دو زمینه مهندسی صنایع و سیستم نقش موثری ایفا می‌کنند و بنابراین نیاز کشور به این رشته هم اکنون بسیار زیاد بوده و در آینده نیز همچنان ادامه و افزایش خواهد داشت. از لحاظ زمینه کلی کار صرف نظر از برخی کارهای ویژه تفاوت چشمگیری میان مهندسین صنایع و سیستم در بازار داخلی کشور وجود ندارد.
از آنجا که وظیفه اصلی مهندسین صنایع بهبود روشها و افزایش بهره‌وری جهت استفاده بهتر از منابع و نیز مدرن کردن و اتوماسیون فرایندهای تولید و طراحی فرایندهای خدماتی و به نحوی کارا است و با توجه به وضعیت کنونی صنایع و ارگانهای خدماتی کشور زمینه‌های خدمت زیادی برای دانش آموختگان این رشته مهیا است.
