" عصارخانه " جاذبه ناشناخته ایران زمین+تصویر

عصارخانه(حصارخانه) در شهرهای قدیم ایران به آسیاب‌های مخصوصی اطلاق می‌شد که از آنها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثالهم استفاده می‌شد. عصارخانه عبارت از محوطه‌ای بود که در وسط آن دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می‌گرفت، سنگ روئی آسیاب به حرکت درمی آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می‌گردید.

شگفت انگیزی نحوه عملکرد عصار خانه ها و همچنین منحصر به فرد بودن آن سبب شده عصار خانه به عنوان یکی از جاذبه های بکر گردشگری کشور به شمار آید با این وجود آنچنان که شایسته این مکان های شگفت انگیز است تا کنون تلاشی برای معرفی آنها در سطح جامعه صورت نگرفته است.

روش روغن‌گيري در عصارخانه های قدیم

در قدیم ظروف مملو از خمير دانه‌هاي روغني را يكايك بر روي هم مي‌چيدند و با استفاده از تير كوچكي بنام كارماله كمي- فشار بركوپي‌ها وارد مي‌كنند تا اصطلاحاً «زير كار براي تير بزرگ» مهيا شود. بعد چند قطعه چوب قطور گرد كه شاگرده نام دارد در قسمت پايين تير بزرگ قرار مي‌ دادند و آنگاه تير بزرگ را براي فشردن دانه‌ها بتدريج سرازير مي‌كردند.

سنگ عصارخانه و تخمير (له كردن) دانه‌هاي روغني

در كنار تير بزرگ(تيلوه) خمره بزرگي را در زمين نصب كرده‌اند كه روغن بدست آمده وارد آن مي‌شد. براي آنكه فشار ناشي از تيرهاي روغن گيري تحمل شود، ديوار بزرگي كه بوسيله سنگهاي بسيار محكم و كلاف‌بندي شده احداث مي‌شد. يا كونه تير نام دارد. ته تير بزرگ در داخل اسپر مهار مي‌شد. يك ساعت پس از روغن كشي اوليه، سنگ بزرگي، كه به وسيلة طناب و دوله و قرقره بالا و پايين مي‌رود، برروي تير بزرگي قرار مي‌داند تا فشار بيشتري وارد آيد و روغن دانه‌ها كاملاً گرفته شود. بيست و چهار ساعت بعد تير را به كيفيت نخست بر مي‌گردانند و تفاله‌ دانه‌ها و يا به قول اهل فن بذرها را بيرون مي‌آوردند.

يكي ديگر از دستگاههاي عصارخانه ارده‌ مال نام دارد كه دو سنگ زير و روي آن را برسكويي به ارتفاع يك متر متكي كرده‌اند و سنگ بوسيلة تيري(لكه) كه شتر مي‌چرخاندش، مي‌گردد و ارده، كه از بهترين خوراكهاي زمستاني است، بدست مي‌آيد. دانه خام ارده كنجد است كه ابتدا پوستش را مي‌گيرند و بعد بو مي‌دهند و از مغز آن ارده تهيه مي‌كنند. در گذشته ارده ديگري بنام تنده، از مغز هلو و تلخه زردآلو، تهيه مي‌شد.

استفاده از تفاله

كيكج: در نواحي خشك و كم آب اطراف اصفهان، نظير برخوار يا سميرم ، نجف آباد ، کرون ، پران و جوزان، كيكج كشت مي‌شود كه موقع بهره‌برداري از آن اوايل خرداد ماه است. گرفتن روغن كيكج، به علت سختي دانه‌اش، جز در عصارخانه‌ها امكان ندارد. عصارها روغن كيكج را منداب نامند. روغني است كه پيوسته مورد استفاده قرار مي‌گيرد و در خوش سوزي شهرتي بنام دارد. به علاوه، روغن منداب داروي مؤثري است براي درمان بيماريها و يا تقويت جسمي شتر.

كافشه: يكي از دانه‌هاي روغني مفيد است كه در حوالي اسفند ماه كشت مي‌شود و در بهار بدست مي‌آيد. اين گياه را در تمام استان اصفهان مي‌كارند. روغن كافشه در گذشته بهترين روغن براي تهيه انواع شيريني، بويژه زولبيا و باميه و سوهان بود و مصرف خوراكي فراوان داشت. دانه اين گياه هنوز هم به عنوان خوراك كبوتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

خشخاش: پيش از منبع كشت خشخاش، روغن خشخاش مورد استفاده بود. كشت اين گياه در مهرماه انجام مي‌گرفت و محصولش در اوايل خرداد ماه بدست مي‌آمد. دانه مفيد خشخاش را در عصارخانه‌ها بو مي‌دادند و پس از سايش و تخمير، روغن مخصوصي بدست مي‌آورند كه به مصرف روشنايي و تهيه صابون مي‌رسد.

بيد انجير(كرچك): اين گياه پاييزه است و در تمام بخشهاي اصفهان و يزد بدست مي‌آيد و روغن آن هم اكنون نيز در بعضي كارخانه‌هاي روغن‌كشي، تهيه مي‌شود. در گذشته روغن كرچك را همراه با روغن ساير گياهان، نظير خشخاش و كيكج، مي‌گرفتند، كه مصرف خوراكي و درماني نيز داشت.

بزرك: اين گياه كه در چهارمحال بدست مي‌آيد، در گذشته بهترين ماده براي روشنايي بود. در حال حاضر روغن بزرك بيشتر در نقاشي و رنگ آميزي در و پنجره‌ها به كار مي‌رود و به مصرف غذايي دامها و كودهاي گياهي نيز مي‌رسيد.

كنجد: گياهي است شبيه بزرك كه در حوالي يزد و اردكان و برخي شهرهاي خراسان نظير سمنان، به عمل مي‌آيد. بگونه‌اي كه وصفش گذشت،‌ ارده معروفترين ماده‌اي است كه از كنجد مي‌گيرند و ارده مالي عملي است كه اين روزها نيز رواج داردکه پیشتر در عصار خانه ها انجام می شد.

عصارخانه‌هاي اصفهان

اگرچه در کاشان و برخی دیگر از شهر های کویری نیز می توان عصار خانه هایی یافت اما بدون شک معروفترین عصار خانه ها متعلق به اصفهان است.

تصاویرمتعلق به موزه “عصارخانه شاهی” اصفهان می باشد

چهار عصار خانه كوچه جهودها، شيخ بهايي، شاهي و پاسنگ در اصفهان باقي است. در اين ميان عصارخانه شيخ بهايي جالب است. اين عصارخانه يكي از قديمي‌ترين كارخانه‌هاي روغن‌گيري اصفهان به شمار مي‌رود و قبل از آنكه به صورت فعلي درآيد به طريق چوغن‌گري اداره مي‌شد. نمونه سنگهاي دستگاه قديمي اين كارخانه در انباري نگهداري مي‌شود.

خارج از شهر تاريخي اصفهان نيز عصارخانه‌هاي فراواني وجود داشت كه پاره‌اي از آنها پابرجاست. از جمله مي‌توان عصارخانه بزرگ بن اصفهان سده(همايون شهر) را كه مجاور چارسوي بازار است، نام برد. سنگ اين عصارخانه را از بازار عريان آورده‌اند.

در اطراف شهررضا نيز عصارخانه‌هاي زيادي وجود داشته است و از قرار معلوم در خود شهر چهار عصارخانه باقي است كه معروفترين آنها حاجي حسين نام دارد. به علاوه، در گلپايگان عصارخانه‌هاي كهن يافت مي‌شود و در اردستان و زواره ويرانه‌هاي چند عصارخانه وجود دارد.

عصار خانه شاهی کجاست؟
در میدان امام اصفهان اثری گمنام داریم که در شکوه و عظمت آثاری مانند مسجد امام ، مسجد شیخ لطف الله و عالی قاپو محو شده است . بنایی که اگرچه خود تاریک و بی فروغ است روزگاری مایه روشنایی چراغ های خانه های ایرانیان و حتی محافل شاهانه بوده است . بنایی کهنسال و پر رمز و راز ، سرشار از گلایه از این همه ، بی توجهی . عصار خانه شاهی و عصارخانه های دیگر ، بناهای کم اهمیتی نبوده و نیستند. در واقع همان گونه که امروز قلب صنعت ایران در دست های اصفهان می تپد در زمان های گذشته نیز از لحاظ صنعتی مقام نخست را دارا بوده است .

این بنااین روز ها به شکل موزه درآمده و در معرض دید بازدیدکنندگان قراردارد.