چرا در روزهای اخیر قیمت ارز افزایش پیدا کرده است و ریشه های آن در چیست؟

روز گذشته نشست علمی ای به مناسبت هفته پژوهش در رابطه با نرخ ارز و بررسی نوسانات آن با حضور اساتید محترم دانشگاه علامه طباطبائی برگزار شد، که چکیده آن به شرح زیر می باشد.

درآمدهای ارزی از طریق صادرات نفتی، غیر نفتی و خدمات بدست می آیند. واردات نیز شامل واردات کالاهای مصرفی، واسطه ای و خدمات است. منظور از واردات خدمات هزینه هایی است که بابت مسافرت، حمل و نقل، خدمات مالی، بیمه و… به خارجی ها می پردازیم. در سال های اخیر میزان هزینه واردات خدمات به ۲۰ میلیارد دلار رسیده است. یعنی به اندازه حجم صادرات غیر نفتی، واردات خدمات داشته ایم. ماهانه حدود ۵ میلیارد دلار واردات کالا صورت می گیرد، در واقع حدود ۶۰ میلیارد دلار در سال واردات کالایی ما است. اگر ملاک را سال گذشته قرار دهیم، حدود ۲۰ میلیارد دلار واردات خدمات وجو داشته یعنی واردات کالاها و خدمات حدود ۸۰ میلیارد دلار در سال است. حال به درآمدها توجه شما را معطوف می دارم؛ امسال میانگین قیمت نفتی حدود ۱۰۲ دلار برای هر بشکه و با توجه به اینکه ۴ میلیون بشکه در روز استخراج نفت داریم؛ که ۱.۷ آن مصرف داخل و ۲.۳ صادر می شود. که اگر همین وضعیت تا پایان سال ادامه پیدا کند، چیزی حدود ۸۰ میلیارد دلار تنها درآمد نفتی خواهیم داشت. صادرات غیر نفتی هم حدود ۲۰ میلیارد دلار و حدود ۹ تا ۱۰ میلیارد دلار صادرات خدمات داریم. که جمعا مقدار ۱۱۰ میلیارد دلار درآمد برای ما حاصل می کند. بنابراین درآمد بیشتر از هزینه هاست، در حقیقت عرضه بیش از تقاضاست بنابراین قیمت ارز باید کاهنده باشد، چرا در اقتصاد ایران در حال حاضر نرخ ارز افزایش پیدا می کند؟

دلایل افزایش نرخ ارز در ایران

• چند نرخی بودن نرخ ارز: با چند نرخی شدن نرخ ارز در ایران، فعالیت های سفته بازی رو به افزایش است. به عبارت دیگر نرخی که بانک مرکزی تحت عنوان نرخ مرجع عنوان می کند با نرخی که در بازار است متفاوت است و این تفاوت می تواند درآمدی را برای عده ای به وجود بیاورد.

• شاخص میدان فردوسی: نکته ای که خاص اقتصاد ایران است؛ شاخص میدان فردوسی است. یعنی دو نرخ ارز، در اقتصاد ایران مطرح می شود یکی نرخ ارزی که در خیابان به فروش می رود مثل خیابان فردوسی که نسبت به کل نیاز ارزی ایران بیش از ۵% نمی باشد ولی ویژگی ای دارد که خیلی بیش از ۵% است و آن ویژگی این است که هر چه خیابان فردوسی رکورد می زند در واقع این رکورد طسلی پیدا می کند به ۱۰۰% نیاز مصرفی. یعنی ممکن است ۹۵% ارز را با قیمت پایین تر بتوانند از طریق گشایش LC یا راه حل هایی که بانک مرکزی تنظیم می کند تهیه کنند، اما آن 5% تسری پیدا می کنند و در ذهنیت اذهان عمومی این پدیده شکل می گیرد که نرخ ارز این مقدار است. شاخص خیابان فردوسی مرتبط است با ظرفیتی که ما از نظر ارز داریم. فرض کنید برای مثال 10 میلیارد تومان در حسابتان پول دارید اگر به بانک خود مراجعه کنید و درخواست تمام وجه موجود در حسابتان را کنید، بانک اعلام خواهد کرد که این مقدار پول در دسترس ندارد مبلغی را نقد و بقیه به حساب خاصی حواله خواهد شد. اگر نسبت اسکناس و مسکوک را نسبت به کل حجم پول اندازه بگیریم اسکناس مسکوک در اقتصاد ایران حدود 7% می باشد و در اقتصاد آمریکا از این مقدار نیز کمتر است. در خیابان فردوسی هر چه قدر بخواهید، می توانید ارز عرضه کنید و حواله چندان قابل استفاده نیست. در آنجاست که نرخ تعیین می شود.

• کاهش حساب سرمایه: تفاوت مجموع اعتباراتی که وارد کشور می شود و خروجی هایی که بابت اعتبارات به کشورهای دیگر می دهیم و یا بابت بدهیهاپرداخت می کنیم؛ حساب سرمایه نام دارد. در سال های اخیر همواره حساب سرمایه ایران منفی بوده است در حال حاضر منفی ۱۴ میلیارد دلار است.

با چند نرخی شدن نرخ ارز، تجربه ای که از گذشته داریم این است که بخش مهمی از صادرات غیر نفتی که به صورت طبیعی وارد اقتصاد ایران می شود در مواقع چند نرخی در خارج رسوب می کند و وارد نمی شود یعنی به نوعی بر عرضه تاثیر می گذارد.

در ۶ ماهه اول سال ۲۹ میلیارد دلار واردات صورت گرفته است در حالی که ارز فروخته شده توسط بانک مرکزی 43 میلیارد دلار بود. اگر بخشی از این ارز را به بخش خدمات نسبت دهیم، باز هم ارزی که فروخته شده بیشتر و به تقاضای سفته بازی مربوط می شود. که موجب شده تقاضایی در اقتصاد ایران به وجود بیاید که به افزایش قیمت ارز منتج شود.

• عدم وجود بارار ارز: بازار ارز ما عمیق و رقابتی نیست بخش عمده ارز از طریق صادرات نفتی و درآمدهای نفتی تامین می شود و آن هم تابع شرایط بین المللی و عوامل برون زا است. ارز یک شاخص قیمت کلیدی است و باید علامت صحیح در اقتصاد نشان دهد.

در چند ماه گذشته ارز افزایش پیدا کرده، فعالیت های سوداگرانه بسیار شدید شده است. وقتی قیمت طلا در بازارهای جهانی افزایش پیدا می کند به سرعت در داخل هم شاهد افزایش قیمت طلا هستیم اما زمانی که قیمت جهانی طلا کاهش می یابد هیچ عکس العملی نشان نمی دهد و یا عکس العملش بسیار کند است.

اگر دولت ارز عرضه نکند و هر کس که نیازمند ارز است مجبور شود از بازار آزاد ارز تهیه کند می تواند به مشکل کسری بودجه دولت کمک کند. در حال حاضرکالاهایی صادر می کنیم که نوآوری چندانی در آن وجود ندارد و در بازارهای جهانی پذیرنده قیمت ها هستیم. با وجود تورم چند ساله، هزینه ها به میزانی بیش از تورم افزایش یافته اند. در بخش صادرات دچار مشکل هستیم.لذا بنا به اقتضای صادرات باید نرخ ارز را بالا ببریم.اگر نرخ ارز را افزایش دهیم جلوی واردات نیز گرفته خواهد شد.

• عدم وجود بسترهای کلان اقتصادی: بسترهای کلان اقتصادی برای اصلاح متغیرهای کلیدی فراهم نیست که شامل انضباط بودجه ای، شفافیت اصلاحات در حوزه بودجه و حوزه بانک و نظام مالی است. چنانچه شفافیت و انضباط پیشه نکنیم هر اصلاحی که ایجاد شود بر ضد خودش عمل خواهد کرد. همین امر موجب شده از برنامه اول تا کنون هر سال نقدینگی بی ثبات تر شده است. هر ساله شاهد نرخ رشد نقدینگی ۳۰- ۳۶ درصد باشیم.

• عدم ثبات قیمت تمام شده: قیمت تمام شده در اقتصاد بسیار بی ثبات است. در خودرو سازی به طور مثال تویوتا کمری با پژو پارس قیمت یکسانی دارد. در حالی که این ماشین در داخل دو سه برابر دیگری خرید و فروش می شود. قیمت تمام شده گندم به گونه ایست که دلال ها وسوسه می شوند تا از قزاقزستان گندم قاچاق وارد کنند و به اسم گندم تولید داخل به سیلوها بدهند، چرا که مابه تفاوت قیمت بسیار بالا است.بحث کیفیت و رقابت پذیری فنی تامین نیست. در صنایع پوشاک حرف برای گفتن داریم در حالی که …

ترکیب کالاهای صادرات پیشرفت کرده اما وقتی کیفیت را مقایسه می کنیم مشاهده می کنیم که کالا، کالایی با تکنولوژی بالا نیست و با کشورهای آسیایی مثل کره قابل ملاحظه نیست.

اگر افزایش نرخ ارز ادامه یابد موجب ایجاد انتظارات تورمی می شود و در حال حاضر درآمدهای نفتی ما را از این خطر حفظ کرده اند. در آمدهای نفتی که تنها افق کوتاه مدت را در نظر گرفته اند. منابع زیر زمینی که قرار بود از طریق طرح های عمرانی به منابع رو زمینی تبدیل و به نسل های بعد انتقال یابد. آیا اصولا با ارز باید اینگونه رفتار شود؟

حوریا حبیبی