اهمیت و ویژگی های قرض الحسنه
شنبه ، 13 مهر 1387 ، 09:05
در سال‌هاي اخير موضوع اعتبارات خرد نظام بانكي در تمام كشورها از اهميت خاصي برخوردار شده است، سازمان ملل سال 2005 ميلادي را سال اعتبارات خرد ناميد و اعلام كرد كه بسياري از مشكلات اجتماعي كشورها از جمله آ‌موزش، تامين اشتغال كوچك، ازدواج جوانان، توسعه روستاها، توسعه بهداشت و توسعه گردشگري از طريق اعتبارات خرد قابل رفع خواهد بود.
مطالعات و مقالات و كتب آقاي آمار تياسن به اتكا به استفاده از اعتبارات خرد براي به فعليت درآوردن استعدادهاي نهفته در جامعه به خصوص در روستاها منجر به اعطاي جايزه نوبل به اين اقتصاددان شهير شد. آقاي محمد يونس در بنگلادش با ايجاد و فعال‌سازي موفق بانك اعتبارات خرد براي توسعه روستاها جايزه نوبل گرفت. اين در حالي است كه در كشور ما چه بسيار از هموطنان جوان به خاطر نداشتن حتي چند ميليون تومان ازدواجشان به تعويق مي‌افتد يا اينكه نمي‌توانند ازدواج كنند، چه بسياري از هموطنان ما به دليل نداشتن چند ميليون تومان نمي‌توانند بيماري خود يا فرزندشان را درمان كنند، چه بسيار كساني كه با همه قابليت و توان به دليل نداشتن چند ميليون تومان نمي‌توانند شغل كوچكي را براي خود فراهم كنند، يا اينكه نمي‌توانند سرپناهي را براي خود دست‌كم اجاره كنند، چه بسيار از كساني كه آرزوي يك سفر سياحتي يا زيارتي را دارند و اين سفرها با چند صد هزار تومان امكان‌پذير مي‌شود، اما نمي‌توانند اين مبالغ را فراهم كنند. در كشور ما اعتبارات خرد در قالب قرض‌الحسنه تبلور يافته است و خوشبختانه به جز مزد كار هيچگونه سودي هم به اين اعتبارات تعلق نمي‌گيرد و از ارزان‌ترين اعتبارات هستند. در دين اسلام كه ما مفتخر به اين دين مبين هستيم تاكيد ويژه‌اي به قرض‌الحسنه شده است اين نوع قرض چه در قرض خون (شهدا) و چه در قرض پول (قرض‌الحسنه) به معناي قرض به خدا تلقي شده است، (اقرض‌ا... اقرض‌ا... مي‌زند خلق مفلس كد به ايشان مي‌كند) و هر كس به خدا قرض دهد خداوند هجده برابر آن را در روز آخرت به او پاداش مي‌دهد و ارزش قرض پول را بسيار بيشتر از بخشش آن قلمداد كرده است؛ چرا كه در بخشش شما ماهي را به نيازمند مي‌دهيد تا براي يك بار آن را بخورد، اما در قرض به شخص نيازمند پول ارزان و به صورت موقت، قرض مي‌دهيد تا ابزار ماهيگيري براي خود فراهم كند و پول شما را نيز برگرداند يا اينكه به جاي خم كردن شاخه درخت براي چيدن ميوه سيب به او قرض مي‌دهيد كه سكويي براي خود مهيا كند تا آن را زيرپا قرار داده و دست خود او به سيب برسد و پس از آن پول شما را نيز برگرداند.
هم‌اكنون قدرت تسهيلات‌دهي بانك‌ها براساس عقد قرض حدود 10هزار ميليارد تومان است و اگر به هر يك از نيازمندان فوق بتوان 2ميليون تومان قرض داد، سالانه نياز 5ميليون نفر از نيازمندان كشور با اتكا به اعتبارات خرد و ارزان نظام بانكي را مي‌توان رفع كرد. اين در حالي است كه هزاران صندوق قرض‌الحسنه نيز در سراسر كشور فعال هستند و منابع در اختيار آنان نيز قابل توجه است.
با توجه به آنچه گفته شده چه بايد كرد؟ يا چگونه مي‌توان با اتكاء به قابليت دين مبين اسلام و اعتقادات مردم و ابداع روش‌هاي نوين مبتني بر اين عقد و توانمندي‌هاي نظام بانكي به امر توسعه عدالت اجتماعي و رفع فقر با حفظ كرامت انساني اهتمام نمود. براي اين منظور ابتدا به اهميت عقد قرض‌الحسنه در كشورمان مي‌پردازيم.
اهميت قرض‌الحسنه:
قرض‌الحسنه داراي اهميت‌هاي ويژه‌اي مي‌باشد كه به تعدادي از آنها اشاره مي‌شود:
1 -امري مقدس و ارزشمند و پسنديده است. 2-باعث كمك به نيازمندان و رفع معضلات اجتماعي مي‌شود. 3-روشي كارآمد مبتني بر دين مي‌باشد. 4-ساز و كاري مناسب براي استفاده از وجوه متدينين در فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي است. 5-نگراني متدينين نيازمند را رفع مي‌نمايد. 6- از مصاديق بانكداري خرد كه موضوع روز نهادهاي پولي و مالي بين‌المللي است، مي‌باشد.
با تمام اهميت گفته‌شده وجود جذب و اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه در كنار ديگر عقود بانكي باعث ايرادات اساسي شده است. اين امتزاج و اختلاط باعث شده است كه اين خدمت آسماني به حلاوت و شيريني بايسته خود در كام مردم ننشيند. اين تفاوت‌ها را مي‌توان به شرح زير برشمرد:
ويژگي‌هاي منابع و مصارف عقد قرض‌الحسنه:
-ارقام قرض‌الحسنه كوچك هستند. -سپرده‌گذاران و مشتريان اين عقد متعدد و زياد هستند.-امكان اخذ زياده و سود از اين عقد وجود ندارد. - مورد تاكيد و حساسيت فراوان شرع هستند. -اين منابع ارزان‌قيمت هستند. -اين منابع براي رفع مشكلات اجتماعي جامعه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
ويژگي‌هاي منابع و مصارف ساير عقود:
*ارقام منابع و مصارف اين عقود بزرگ مي‌باشد. *مشتريان و سپرده‌گذاران آنها عمدتا بنگاه‌داران و فعالان اقتصادي هستند. *براي اعطاي تسهيلات از عقود مختلفي استفاده مي‌شود. *استفاده‌كنندگان از اين تسهيلات فعالان اقتصادي و با هدف كسب سود بيشتر مي‌باشد. *حساسيت شرع در مورد اين عقود معطوف به اجراي واقعي و تحقق آن بر اساس مقررات و قصد و نيت طرفين است.
ايرادات و اشكالات موجود در وضعيت فعلي اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه:
براي استفاده از اين قابليت بزرگ در كشور هم اكنون ايرادات و اشكالات زير در حوزه قرض‌الحسنه نظام بانكي وجود دارد:
1 -از تمام ظرفيت عقد قرض‌الحسنه در نظام اقتصادي- اجتماعي كشور استفاده نمي‌شود. 2-تمام منابع حاصل از سپرده قرض‌الحسنه براي اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه به كار گرفته نمي‌شود. 3-اختلاط وجوه ناشي از عقد قرض‌الحسنه با ساير منابع موجب نگراني مي‌باشد. 4- يكي از دلايل گسترش بي‌رويه و خارج از نظارت موسسات و صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به دليل فقدان بانك‌هاي قرض‌الحسنه كارآمد مي‌باشد. 5-رقابت بانك‌ها براي جذب منابع ارزان قيمت قرض باعث رواج قرعه‌كشي‌هاي پرهزينه شده است. 6-يكسان‌انگاري قرارداد قرض در سپرده‌هاي جاري با قرض‌الحسنه در سپرده‌هاي پس‌انداز موجب مشكلات فراوان شده است. 7-عدم ارائه ابزارهاي مالي اقتصادي مبتني بر عقد قرض از جمله قرض سكه و قرض با حفظ ارزش پول باعث عدم پويايي اين عقد شده است. 8-فقدان ساز و كار مجزا و مناسب و قرار گرفتن منابع قرض‌الحسنه در كنار ساير منابع باعث نگراني‌هاي زير شده است. اولا: به دليل تعدد مشتريان اين عقد و كوچك بودن ارقام آنها امكان تكريم مشتريان توسط بانك‌هاي بزرگ سلب شود.
ثانيا: به دليل كوچك بودن ارقام و تعدد مشتريان امكان خدمات‌دهي مناسب به فعالان اقتصادي از بانك سلب شود.
ثالثا: عقد قرض به امور اجتماعي توجه دارد در حالي‌كه ساير عقود، مبنايي صرفا اقتصادي دارند. انجام توامان آنها توسط يك بانك يا يك باجه بانكي باعث سردرگمي و مشكلات براي بانك و مشتري مي‌شود.
رابعا: عقد قرض، ماهيتي غيرانتفاعي دارد، اما ساير عقود انتفاعي مي‌باشند. انجام توامان دو فعاليت با دو ماهيت متفاوت نيز سختي‌ها و ايرادات خاص خود را به دنبال دارد.
چه بايد كرد؟
براي استفاده از اين قابليت بزرگ ديني و براي بسط عدالت اجتماعي و استفاده مطلوب از اعتبارات خرد نظام بانكي بايد اقدامات اساسي نمود. تحقق اين آرمان مي‌تواند با ايجاد و فعال‌سازي بانك قرض‌الحسنه، ايجاد و تسهيل زمينه براي تبديل موسسات قرض‌الحسنه به بانك يا بانك‌هاي قرض‌الحسنه مجال تحقق يابد و بايد با اتكا به آموزه‌هاي ديني و تجربه ارزشمند قرض‌الحسنه الگويي مناسب براي جهان اسلام و حتي نظامات پولي خيرخواهانه دنيا ارائه نمود. كما اينكه تجربه بانكداري اسلامي و اوراق مشاركت كشور ما، زمينه بسط بانكداري اسلامي و انتشار اوراق مالي اسلامي در جهان اسلام و حتي در بانك‌هاي غيراسلامي و غيرموحد را فراهم نموده است. همچنين بايد در ساماندهي منابع قرض‌الحسنه بانك‌ها و جهت‌دهي اين منابع فقط براي رفع نيازمندي‌هاي پيش گفته اهتمام نمود، به‌علاوه بايد تلاش كرد كه با جداسازي سازوكار جذب و اعطاي قرض‌الحسنه بانك‌ها و ساماندهي اين منابع در قالب موسسات قرض‌الحسنه بانكي زمينه‌اي ايجاد كرد كه هم تمامي منابع قرض‌الحسنه در قالب اين عقد و بدون هيچگونه سودي به نيازمندان پيش گفته اعطا شود و همچنين با جداسازي اين منابع خرد كه تعداد سپرده‌گذاران و تسهيلات گيرندگان آن بسيار زياد مي‌باشند زمينه‌اي ايجاد كرد تا امكان تكريم سپرده‌گذاران و مشتريان قرض‌الحسنه و رفع نياز آنها فراهم شود و بانك‌ها نيز موفق شوند عمليات بانكي خود را بسط دهند و پشتيبان و حامي اصلي بنگاه‌هاي اقتصادي و توليدكنندگان باشند و تكريم آنها را نيز به احسن وجه محقق سازند به ياري خداوند توانا.
* معاون وزير اقتصاد در امور بانك، بيمه و شركت‌هاي دولتي
مطالعات و مقالات و كتب آقاي آمار تياسن به اتكا به استفاده از اعتبارات خرد براي به فعليت درآوردن استعدادهاي نهفته در جامعه به خصوص در روستاها منجر به اعطاي جايزه نوبل به اين اقتصاددان شهير شد. آقاي محمد يونس در بنگلادش با ايجاد و فعال‌سازي موفق بانك اعتبارات خرد براي توسعه روستاها جايزه نوبل گرفت. اين در حالي است كه در كشور ما چه بسيار از هموطنان جوان به خاطر نداشتن حتي چند ميليون تومان ازدواجشان به تعويق مي‌افتد يا اينكه نمي‌توانند ازدواج كنند، چه بسياري از هموطنان ما به دليل نداشتن چند ميليون تومان نمي‌توانند بيماري خود يا فرزندشان را درمان كنند، چه بسيار كساني كه با همه قابليت و توان به دليل نداشتن چند ميليون تومان نمي‌توانند شغل كوچكي را براي خود فراهم كنند، يا اينكه نمي‌توانند سرپناهي را براي خود دست‌كم اجاره كنند، چه بسيار از كساني كه آرزوي يك سفر سياحتي يا زيارتي را دارند و اين سفرها با چند صد هزار تومان امكان‌پذير مي‌شود، اما نمي‌توانند اين مبالغ را فراهم كنند. در كشور ما اعتبارات خرد در قالب قرض‌الحسنه تبلور يافته است و خوشبختانه به جز مزد كار هيچگونه سودي هم به اين اعتبارات تعلق نمي‌گيرد و از ارزان‌ترين اعتبارات هستند. در دين اسلام كه ما مفتخر به اين دين مبين هستيم تاكيد ويژه‌اي به قرض‌الحسنه شده است اين نوع قرض چه در قرض خون (شهدا) و چه در قرض پول (قرض‌الحسنه) به معناي قرض به خدا تلقي شده است، (اقرض‌ا... اقرض‌ا... مي‌زند خلق مفلس كد به ايشان مي‌كند) و هر كس به خدا قرض دهد خداوند هجده برابر آن را در روز آخرت به او پاداش مي‌دهد و ارزش قرض پول را بسيار بيشتر از بخشش آن قلمداد كرده است؛ چرا كه در بخشش شما ماهي را به نيازمند مي‌دهيد تا براي يك بار آن را بخورد، اما در قرض به شخص نيازمند پول ارزان و به صورت موقت، قرض مي‌دهيد تا ابزار ماهيگيري براي خود فراهم كند و پول شما را نيز برگرداند يا اينكه به جاي خم كردن شاخه درخت براي چيدن ميوه سيب به او قرض مي‌دهيد كه سكويي براي خود مهيا كند تا آن را زيرپا قرار داده و دست خود او به سيب برسد و پس از آن پول شما را نيز برگرداند.
هم‌اكنون قدرت تسهيلات‌دهي بانك‌ها براساس عقد قرض حدود 10هزار ميليارد تومان است و اگر به هر يك از نيازمندان فوق بتوان 2ميليون تومان قرض داد، سالانه نياز 5ميليون نفر از نيازمندان كشور با اتكا به اعتبارات خرد و ارزان نظام بانكي را مي‌توان رفع كرد. اين در حالي است كه هزاران صندوق قرض‌الحسنه نيز در سراسر كشور فعال هستند و منابع در اختيار آنان نيز قابل توجه است.
با توجه به آنچه گفته شده چه بايد كرد؟ يا چگونه مي‌توان با اتكاء به قابليت دين مبين اسلام و اعتقادات مردم و ابداع روش‌هاي نوين مبتني بر اين عقد و توانمندي‌هاي نظام بانكي به امر توسعه عدالت اجتماعي و رفع فقر با حفظ كرامت انساني اهتمام نمود. براي اين منظور ابتدا به اهميت عقد قرض‌الحسنه در كشورمان مي‌پردازيم.
اهميت قرض‌الحسنه:
قرض‌الحسنه داراي اهميت‌هاي ويژه‌اي مي‌باشد كه به تعدادي از آنها اشاره مي‌شود:
1 -امري مقدس و ارزشمند و پسنديده است. 2-باعث كمك به نيازمندان و رفع معضلات اجتماعي مي‌شود. 3-روشي كارآمد مبتني بر دين مي‌باشد. 4-ساز و كاري مناسب براي استفاده از وجوه متدينين در فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي است. 5-نگراني متدينين نيازمند را رفع مي‌نمايد. 6- از مصاديق بانكداري خرد كه موضوع روز نهادهاي پولي و مالي بين‌المللي است، مي‌باشد.
با تمام اهميت گفته‌شده وجود جذب و اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه در كنار ديگر عقود بانكي باعث ايرادات اساسي شده است. اين امتزاج و اختلاط باعث شده است كه اين خدمت آسماني به حلاوت و شيريني بايسته خود در كام مردم ننشيند. اين تفاوت‌ها را مي‌توان به شرح زير برشمرد:
ويژگي‌هاي منابع و مصارف عقد قرض‌الحسنه:
-ارقام قرض‌الحسنه كوچك هستند. -سپرده‌گذاران و مشتريان اين عقد متعدد و زياد هستند.-امكان اخذ زياده و سود از اين عقد وجود ندارد. - مورد تاكيد و حساسيت فراوان شرع هستند. -اين منابع ارزان‌قيمت هستند. -اين منابع براي رفع مشكلات اجتماعي جامعه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
ويژگي‌هاي منابع و مصارف ساير عقود:
*ارقام منابع و مصارف اين عقود بزرگ مي‌باشد. *مشتريان و سپرده‌گذاران آنها عمدتا بنگاه‌داران و فعالان اقتصادي هستند. *براي اعطاي تسهيلات از عقود مختلفي استفاده مي‌شود. *استفاده‌كنندگان از اين تسهيلات فعالان اقتصادي و با هدف كسب سود بيشتر مي‌باشد. *حساسيت شرع در مورد اين عقود معطوف به اجراي واقعي و تحقق آن بر اساس مقررات و قصد و نيت طرفين است.
ايرادات و اشكالات موجود در وضعيت فعلي اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه:
براي استفاده از اين قابليت بزرگ در كشور هم اكنون ايرادات و اشكالات زير در حوزه قرض‌الحسنه نظام بانكي وجود دارد:
1 -از تمام ظرفيت عقد قرض‌الحسنه در نظام اقتصادي- اجتماعي كشور استفاده نمي‌شود. 2-تمام منابع حاصل از سپرده قرض‌الحسنه براي اعطاي تسهيلات قرض‌الحسنه به كار گرفته نمي‌شود. 3-اختلاط وجوه ناشي از عقد قرض‌الحسنه با ساير منابع موجب نگراني مي‌باشد. 4- يكي از دلايل گسترش بي‌رويه و خارج از نظارت موسسات و صندوق‌هاي قرض‌الحسنه به دليل فقدان بانك‌هاي قرض‌الحسنه كارآمد مي‌باشد. 5-رقابت بانك‌ها براي جذب منابع ارزان قيمت قرض باعث رواج قرعه‌كشي‌هاي پرهزينه شده است. 6-يكسان‌انگاري قرارداد قرض در سپرده‌هاي جاري با قرض‌الحسنه در سپرده‌هاي پس‌انداز موجب مشكلات فراوان شده است. 7-عدم ارائه ابزارهاي مالي اقتصادي مبتني بر عقد قرض از جمله قرض سكه و قرض با حفظ ارزش پول باعث عدم پويايي اين عقد شده است. 8-فقدان ساز و كار مجزا و مناسب و قرار گرفتن منابع قرض‌الحسنه در كنار ساير منابع باعث نگراني‌هاي زير شده است. اولا: به دليل تعدد مشتريان اين عقد و كوچك بودن ارقام آنها امكان تكريم مشتريان توسط بانك‌هاي بزرگ سلب شود.
ثانيا: به دليل كوچك بودن ارقام و تعدد مشتريان امكان خدمات‌دهي مناسب به فعالان اقتصادي از بانك سلب شود.
ثالثا: عقد قرض به امور اجتماعي توجه دارد در حالي‌كه ساير عقود، مبنايي صرفا اقتصادي دارند. انجام توامان آنها توسط يك بانك يا يك باجه بانكي باعث سردرگمي و مشكلات براي بانك و مشتري مي‌شود.
رابعا: عقد قرض، ماهيتي غيرانتفاعي دارد، اما ساير عقود انتفاعي مي‌باشند. انجام توامان دو فعاليت با دو ماهيت متفاوت نيز سختي‌ها و ايرادات خاص خود را به دنبال دارد.
چه بايد كرد؟
براي استفاده از اين قابليت بزرگ ديني و براي بسط عدالت اجتماعي و استفاده مطلوب از اعتبارات خرد نظام بانكي بايد اقدامات اساسي نمود. تحقق اين آرمان مي‌تواند با ايجاد و فعال‌سازي بانك قرض‌الحسنه، ايجاد و تسهيل زمينه براي تبديل موسسات قرض‌الحسنه به بانك يا بانك‌هاي قرض‌الحسنه مجال تحقق يابد و بايد با اتكا به آموزه‌هاي ديني و تجربه ارزشمند قرض‌الحسنه الگويي مناسب براي جهان اسلام و حتي نظامات پولي خيرخواهانه دنيا ارائه نمود. كما اينكه تجربه بانكداري اسلامي و اوراق مشاركت كشور ما، زمينه بسط بانكداري اسلامي و انتشار اوراق مالي اسلامي در جهان اسلام و حتي در بانك‌هاي غيراسلامي و غيرموحد را فراهم نموده است. همچنين بايد در ساماندهي منابع قرض‌الحسنه بانك‌ها و جهت‌دهي اين منابع فقط براي رفع نيازمندي‌هاي پيش گفته اهتمام نمود، به‌علاوه بايد تلاش كرد كه با جداسازي سازوكار جذب و اعطاي قرض‌الحسنه بانك‌ها و ساماندهي اين منابع در قالب موسسات قرض‌الحسنه بانكي زمينه‌اي ايجاد كرد كه هم تمامي منابع قرض‌الحسنه در قالب اين عقد و بدون هيچگونه سودي به نيازمندان پيش گفته اعطا شود و همچنين با جداسازي اين منابع خرد كه تعداد سپرده‌گذاران و تسهيلات گيرندگان آن بسيار زياد مي‌باشند زمينه‌اي ايجاد كرد تا امكان تكريم سپرده‌گذاران و مشتريان قرض‌الحسنه و رفع نياز آنها فراهم شود و بانك‌ها نيز موفق شوند عمليات بانكي خود را بسط دهند و پشتيبان و حامي اصلي بنگاه‌هاي اقتصادي و توليدكنندگان باشند و تكريم آنها را نيز به احسن وجه محقق سازند به ياري خداوند توانا.
* معاون وزير اقتصاد در امور بانك، بيمه و شركت‌هاي دولتي
دو PSP بزرگ کشور در موضوع «نوسازی و تجهیز شبکه پرداخت الکترونیکی توزیع سوخت کشور» به مشارکت رسیدند.